Монгол наадгай

Манай ард түмэн малаа эрхэмлэж түүний дотроос хонио <<бурхнаас хайрласан буяны мал>> гэж дээдлэ түүний шагайгаар үр хүүхдийнхээ тоглоом хийдэг байлаа. Судар бичгийн хүрээлэнд ажиллаж үндэсний музейн үзмэрийг цуглуулхад хүчин зүтгэсэн Их шавийн Барга отгийн бичээч Найдангийн Дэндэв гуай <<Эрийн наадам, төрийн тоглоом>> гэдэг дурдатгалдаа <<мал аж ахуйг олон жил эрхэлсээрирсэн монголчууд малын шагайг эрхэмд үздэг. Хүүхдүүд шагай цуглуулан олон болгож янз бүрээр тоглосоор ирсэн юм>> гэж бичсэн байсан. 

            Янз бүрийн тоглоом нь:

1. Шагай авах (шүүрэх)
2. Шагайгаар дөрвөн бэрх хаях
3. Шагай харвах
   
4. Шагайгаар морь уралдуулах
   
5. Шагайгаар таалцах
   
6. Шагайгаар алаг мэлхий өрөх (засах)

Эдгээр тоглоом нь тус бүрдээ тодорхой агуулга хэлбэртэй. Тэдгээр нь тус тусдаа тоглох нарийн горим журамтай.

• Хэд хэдэн хүүхэд бөөгнөрөн сууж олон шагайн дундаас дээш нь сум (хөө хуяг) аа хаяж ирэхийн хооронд шагайгаа гараараа шүүрч түүн дээрээ сумаа тогтоож авна. Хэрэв сумаа тогтоож чадахгүй бол шүүрсэн шагайгаа их шагайндаа буцааж хийнэ. Аль олон шагай зөв шүүрсэн нь хожно. Энэ тоглолт нь хожсон хүндээ
  

 - Шагайны баян 

 - Шагайлцахын мэргэн нь Та боллоо гэж сумаа өгдөг горитой ажээ.

Энэ тоглот нь гарын хөдөлгөөнийг чангаруулах нүдний харцыг хурц болгох ардын сурган хүмүүжүүлэх ухааны бие бялдарын дасгал болно.  

• Хүүхдүүд дөрвөн шагайгаар дөрвөн бэрхийг хаяж тоглоно. Дөрвөн бэрх нь (морь, тэмээ, хонь, ямаа) буулгаж аль түргэн буулгасан нь хожно.

- Дөрвөн бэрх минийх

- Түмэн сүрэг манайх гэж хожсон хүндээ хэлээд дөрвөн шагайгаа авдаг журамтай. Энэ тоглолт нь малыг эрхэмлэн үзэх, малч сэтгэлтэй болгох ардын сурган хүмүүжүүлэх ухааны дасгал болно.

• Шагай харвах тоглоом бол олны дунд их түгээмэл зарим газар (Хасаа харвах) гэж хэлдэг. Энэ нь голдуу томчуулын тоглоом болдог.

Шагай харвахад хоёр буюу хэдэн хүн хоёр талцан тусгай суурь самбар зурхай дээр цувуулан өрсөн шагй буюу хасааг харвагч хашлага дээр чиглүүлэн ясан сумыг дунд ба долоовор хуруугаар нясалж арван тохой зайтай газраас харвана. Оносон даруй уухайлж мэргэн харваачийг бахдан хөгжөөж: <<сум мэргэн, сур өргөн болтугай >> гэж бэлэг дэмбэрлийн үг хэлдэг журамтай. 

Аль олон оноо авсан тал нь хожно. Энэ тоглолт бол нэгдүгээрт нүдний харц тусгалыг хурц мэргэн болгох, хоёрдугаарт гарын мулчинг сайжруулах хурууний хүчийг нэмэгдүүлэх ардын сурган хүмүүжүүлэх ухааны бие биялдарын хүмүүжлийн нэг чухал дасгал мөн.

• Хэдэн хүүхэд цугларч олон шагайгаар уралдааны зам цувуулан өрж тоглогч хүүхэд бүр нэг нэг уралдах марь  шагайг сонгон аваад уралдааны замд оруулан тавьж дарван шагай хаяж морь буух бүр нэг нэг морин замаар ахиж хурдалсаар дөрвөн шагайгаар олон морь буулгаж чадсан нь түрүүлэн мориныхоо цолыг дуудаж тоглно.
  

                      - Тод магнай

                      - Торгон жолоо

                      - Төрийн наадмын

                      - Түмэн эх гэж цоллон тоглоно.

Энэ бол хүүхдүүдийг ардын наадмын зан үйлтэй танилцуулхын хамт тэднийг моринд дуртай болгон хүмүүжүүлэх ардын сурагн хүмүүжүүлэх ухааны амьдарлыг танин мэдүүлэх хүмүүжлийн нэгэн чухал арга мөн.

• Шагайгаар таалцаж тоглоход хоёроос гурван хүүхэд оролцох бөгөөд тэд тоглох шагайг хуваан авч түүнээс нөгөө тоглогчиддоо мэдэгдэхгүй нууцаар хэдэн шагай (10-аас илүүгүй)г атгаж
  

- Би хэдэн шагай атгав

- Мэргэн юм бол мэдээд таагаач

Цэцэн юм бол цээжлээд хэлээч ! гэж хүүхдүүд харилцан хэлээд тус тусдаа хэдэн шагай атгасны нийлбэр тоог хэлж онож таасан нь бусдын атгасан шагайг хураан авч тоглосоор бүх шагайг хураан авсан нь хожно.

- Бүх шагай минийх

- Бүгд мал манайх. гэж хожсон хүүхэд хэлээд шагайгаа хууж авна. Энэ тоглоом бол хүүхдийг тоолж сургах тооны хэлийг (арав, хорь гэх мэт) сургах ардын сурган хүмүүжүүлэх ухааны нэг арга юм.

• Алаг мэлхий өрөх (засах) шагайн тоглоом бол шагайн наадмын хамгийн том бүтээлч тоглоом юм.
  

Мэлхийн өрөхөд олон шагай (100 гаруй) орох бөгөөд өрсөн мэлхийг тоглогчид зургаан нүхтэй шоо хаяж дээшээ харсан шооны нүхээр мэлхийн дүрс орсон тоот шагайг авч (жишээ нь шооны хоёр нүх нь буувал мэлхийнхоёр нүдийг, зургаан нүх буувал мэлхийн зургаан нурууг авах зэрэг) аль олон тоотой шагай авсан нь хожиж мэлхийгээ өрнө.

- Мэлхий өрж байхад 

- Нэгэн амтай даа.

- Хоёр нүдтэй 

- Дөрвөн хөлтэй дээ.

- Дэвхрээд дэвхрээд

- Худгандаа орвоо гэж дуу дуулдаг. Энэ дууг манай алдарт хуурч дууч Лувсан 1932 онд дуулсаныг Оросын монголч эрдэмтэн П.Берлинский ноотолж <<Монгольский певец и музыкант Ульдзуй Лубсан-хуурч>> номондоо хэвлэсэн (1933) байдаг. 

Энэ Алаг мэлхий өрөх шагайн тоглоом бол хүүхдүүдийн дүрслэн бодож зохион бүтээх сэтгэлгээг хөгжүүлэх ардын сурган хүмүүжүүлэх ухаан мөн. 

Шагайн тоглоом бүхэн хүүхдийн оюун ухааныг хөгжүүлэх чухал зүйл гэж манай ард түмэн үзэж ирсэн учир гэртээ хүүхэд цуглуулан шагай авч тоглуулах, цагаан сарын битүүний шөнө шагайгаар (алаг мэлхий өрөх) тоглуулхыг бэлэгшээж айл гэрийн хийморийг бадраах мал сүргийн буяныг хураах их бэлэг дэмбэрэлтэй зүйл гэж үзсээр ирсэн уламжлалтай билээ.

   Монголчууд үндэсний тоглоомоор баялаг ард түмэн бөгөөд үндэсний тоглоом нь ард түмний цэнгэн наадах зан үйл дунд улам аривжан дэлгэрч ирсэн түүхтэй. Учир нь ардын тоглоом нь тэдний хойч үе хүүхэд багачуудыг өв тэгш мэдлэг зан үйл, үзэл санаагаар сурган хүмүүжүүлэхэд зориулагдсан байдагт оршиж байна. 

   Ардын тоглоом нь хоёр гол төрөл хэлбэртэй. Тухайлбал хөдөлгөөнт бус тоглоом, хөдөлгөөнт тоглоом гэж үндсэн хоёр төрөлд хуваан үзэж болох ба тэдгээр нь хүүхдийн оюун ухааныг нээгдүүлэх сурган хүмүүжүүлэх зориулалтаар олон янзын төрөл зүйл болон ялгарна.

   Тоглоом бол нийт монголчуудын нийтлэг соёлын нэг бөгөөд малчин ард түмний амьдрал ахугаас урган гарсан болохоор тоглоомын хэрэгсэл нь <<малын шагай>> байх тоглоомын хөдөлгөөн нь морь уралдуулах, цагаан тэмээчлэх зэрэг малын хурд явдлыг дүрслэн үзүүлсэн байна. Үүнд ардын тоглоомын үндэсний хэлбэр тодотгогдож байгаа юм. Монголын үндэсний тоглоом нь олон үе дамжин уламжилж дэлгэрэхдээ нийт монголчуудын дунд түгээмэл дэлгэрч тэдний оюун хөгжлийг тусгасан хэлбэр агуулгаа улам баяжуулж иржээ. Үүнийг зуу гаруй жилийн өмнө монгол нутгаар явж ардын зан үйл, оюуны соёлыг судалж ном зохиол бичсэн Орсын алдарт жуулчин Г.Н.Потанин 1881 онд Санктпетербург хотод хэвлүүлсэн <<Очерки Северо-Западной Монголии>> номондоо тэр үед монгол хүмүүсийн тоглож байсан үндэсний тоглоомыг тэмдгэлэн авч, Орос хэлээр орчуулан хэвлүүлсэн нь Монгол тоглоомыг дэлхийн нийтийн хүртээл болгосон байна. 

    Г.Н.Потанины тэмдгэлснээр тэр үед монголчууд <<Богу шабина>> (Буга тавих) <<Буху барильджэ>> (Бөх барилдаан) <<Дюрбунь берхе>> ( Дөрвөн бэрх хаях) <<Шяга-абна>> (Шагай авах) <<Харбаджи>> (сур харвах) <<Мори уралдажи>> (Шагайгаар морь уралдуулах) <<Цаганъ мото>>(Цагаан мод хаях) <<Цаганъ тэмэнъ>> (Цагаан тэмээчлэх) зэрэг тоглоомыг тоглож байжээ. Энэ нь одоо болтол монголчуудын дунд уламжлагдан тоглогдож байна.

Манай ард түмэн малаа эрхэмлэж түүний дотроос хонио <<бурхнаас хайрласан буяны мал>> гэж дээдлэ түүний шагайгаар үр хүүхдийнхээ тоглоом хийдэг байлаа. Судар бичгийн хүрээлэнд ажиллаж үндэсний музейн үзмэрийг цуглуулхад хүчин зүтгэсэн Их шавийн Барга отгийн бичээч Найдангийн Дэндэв гуай <<Эрийн наадам, төрийн тоглоом>> гэдэг дурдатгалдаа <<мал аж ахуйг олон жил эрхэлсээрирсэн монголчууд малын шагайг эрхэмд үздэг. Хүүхдүүд шагай цуглуулан олон болгож янз бүрээр тоглосоор ирсэн юм>> гэж бичсэн байсан. 

            Янз бүрийн тоглоом нь:

1. Шагай авах (шүүрэх)
2. Шагайгаар дөрвөн бэрх хаях
3. Шагай харвах
   
4. Шагайгаар морь уралдуулах
   
5. Шагайгаар таалцах
   
6. Шагайгаар алаг мэлхий өрөх (засах)

Эдгээр тоглоом нь тус бүрдээ тодорхой агуулга хэлбэртэй. Тэдгээр нь тус тусдаа тоглох нарийн горим журамтай.

• Хэд хэдэн хүүхэд бөөгнөрөн сууж олон шагайн дундаас дээш нь сум (хөө хуяг) аа хаяж ирэхийн хооронд шагайгаа гараараа шүүрч түүн дээрээ сумаа тогтоож авна. Хэрэв сумаа тогтоож чадахгүй бол шүүрсэн шагайгаа их шагайндаа буцааж хийнэ. Аль олон шагай зөв шүүрсэн нь хожно. Энэ тоглолт нь хожсон хүндээ
  

 - Шагайны баян 

 - Шагайлцахын мэргэн нь Та боллоо гэж сумаа өгдөг горитой ажээ.

Энэ тоглот нь гарын хөдөлгөөнийг чангаруулах нүдний харцыг хурц болгох ардын сурган хүмүүжүүлэх ухааны бие бялдарын дасгал болно.  

• Хүүхдүүд дөрвөн шагайгаар дөрвөн бэрхийг хаяж тоглоно. Дөрвөн бэрх нь (морь, тэмээ, хонь, ямаа) буулгаж аль түргэн буулгасан нь хожно.

- Дөрвөн бэрх минийх

- Түмэн сүрэг манайх гэж хожсон хүндээ хэлээд дөрвөн шагайгаа авдаг журамтай. Энэ тоглолт нь малыг эрхэмлэн үзэх, малч сэтгэлтэй болгох ардын сурган хүмүүжүүлэх ухааны дасгал болно.

• Шагай харвах тоглоом бол олны дунд их түгээмэл зарим газар (Хасаа харвах) гэж хэлдэг. Энэ нь голдуу томчуулын тоглоом болдог.

Шагай харвахад хоёр буюу хэдэн хүн хоёр талцан тусгай суурь самбар зурхай дээр цувуулан өрсөн шагй буюу хасааг харвагч хашлага дээр чиглүүлэн ясан сумыг дунд ба долоовор хуруугаар нясалж арван тохой зайтай газраас харвана. Оносон даруй уухайлж мэргэн харваачийг бахдан хөгжөөж: <<сум мэргэн, сур өргөн болтугай >> гэж бэлэг дэмбэрлийн үг хэлдэг журамтай. 

Аль олон оноо авсан тал нь хожно. Энэ тоглолт бол нэгдүгээрт нүдний харц тусгалыг хурц мэргэн болгох, хоёрдугаарт гарын мулчинг сайжруулах хурууний хүчийг нэмэгдүүлэх ардын сурган хүмүүжүүлэх ухааны бие биялдарын хүмүүжлийн нэг чухал дасгал мөн.

• Хэдэн хүүхэд цугларч олон шагайгаар уралдааны зам цувуулан өрж тоглогч хүүхэд бүр нэг нэг уралдах марь  шагайг сонгон аваад уралдааны замд оруулан тавьж дарван шагай хаяж морь буух бүр нэг нэг морин замаар ахиж хурдалсаар дөрвөн шагайгаар олон морь буулгаж чадсан нь түрүүлэн мориныхоо цолыг дуудаж тоглно.
  

                      - Тод магнай

                      - Торгон жолоо

                      - Төрийн наадмын

                      - Түмэн эх гэж цоллон тоглоно.

Энэ бол хүүхдүүдийг ардын наадмын зан үйлтэй танилцуулхын хамт тэднийг моринд дуртай болгон хүмүүжүүлэх ардын сурагн хүмүүжүүлэх ухааны амьдарлыг танин мэдүүлэх хүмүүжлийн нэгэн чухал арга мөн.

• Шагайгаар таалцаж тоглоход хоёроос гурван хүүхэд оролцох бөгөөд тэд тоглох шагайг хуваан авч түүнээс нөгөө тоглогчиддоо мэдэгдэхгүй нууцаар хэдэн шагай (10-аас илүүгүй)г атгаж
  

- Би хэдэн шагай атгав

- Мэргэн юм бол мэдээд таагаач

Цэцэн юм бол цээжлээд хэлээч ! гэж хүүхдүүд харилцан хэлээд тус тусдаа хэдэн шагай атгасны нийлбэр тоог хэлж онож таасан нь бусдын атгасан шагайг хураан авч тоглосоор бүх шагайг хураан авсан нь хожно.

- Бүх шагай минийх

- Бүгд мал манайх. гэж хожсон хүүхэд хэлээд шагайгаа хууж авна. Энэ тоглоом бол хүүхдийг тоолж сургах тооны хэлийг (арав, хорь гэх мэт) сургах ардын сурган хүмүүжүүлэх ухааны нэг арга юм.

• Алаг мэлхий өрөх (засах) шагайн тоглоом бол шагайн наадмын хамгийн том бүтээлч тоглоом юм.
  

Мэлхийн өрөхөд олон шагай (100 гаруй) орох бөгөөд өрсөн мэлхийг тоглогчид зургаан нүхтэй шоо хаяж дээшээ харсан шооны нүхээр мэлхийн дүрс орсон тоот шагайг авч (жишээ нь шооны хоёр нүх нь буувал мэлхийнхоёр нүдийг, зургаан нүх буувал мэлхийн зургаан нурууг авах зэрэг) аль олон тоотой шагай авсан нь хожиж мэлхийгээ өрнө.

- Мэлхий өрж байхад 

- Нэгэн амтай даа.

- Хоёр нүдтэй 

- Дөрвөн хөлтэй дээ.

- Дэвхрээд дэвхрээд

- Худгандаа орвоо гэж дуу дуулдаг. Энэ дууг манай алдарт хуурч дууч Лувсан 1932 онд дуулсаныг Оросын монголч эрдэмтэн П.Берлинский ноотолж <<Монгольский певец и музыкант Ульдзуй Лубсан-хуурч>> номондоо хэвлэсэн (1933) байдаг. 

Энэ Алаг мэлхий өрөх шагайн тоглоом бол хүүхдүүдийн дүрслэн бодож зохион бүтээх сэтгэлгээг хөгжүүлэх ардын сурган хүмүүжүүлэх ухаан мөн. 

Шагайн тоглоом бүхэн хүүхдийн оюун ухааныг хөгжүүлэх чухал зүйл гэж манай ард түмэн үзэж ирсэн учир гэртээ хүүхэд цуглуулан шагай авч тоглуулах, цагаан сарын битүүний шөнө шагайгаар (алаг мэлхий өрөх) тоглуулхыг бэлэгшээж айл гэрийн хийморийг бадраах мал сүргийн буяныг хураах их бэлэг дэмбэрэлтэй зүйл гэж үзсээр ирсэн уламжлалтай билээ.

   Монголчууд үндэсний тоглоомоор баялаг ард түмэн бөгөөд үндэсний тоглоом нь ард түмний цэнгэн наадах зан үйл дунд улам аривжан дэлгэрч ирсэн түүхтэй. Учир нь ардын тоглоом нь тэдний хойч үе хүүхэд багачуудыг өв тэгш мэдлэг зан үйл, үзэл санаагаар сурган хүмүүжүүлэхэд зориулагдсан байдагт оршиж байна. 

   Ардын тоглоом нь хоёр гол төрөл хэлбэртэй. Тухайлбал хөдөлгөөнт бус тоглоом, хөдөлгөөнт тоглоом гэж үндсэн хоёр төрөлд хуваан үзэж болох ба тэдгээр нь хүүхдийн оюун ухааныг нээгдүүлэх сурган хүмүүжүүлэх зориулалтаар олон янзын төрөл зүйл болон ялгарна.

   Тоглоом бол нийт монголчуудын нийтлэг соёлын нэг бөгөөд малчин ард түмний амьдрал ахугаас урган гарсан болохоор тоглоомын хэрэгсэл нь <<малын шагай>> байх тоглоомын хөдөлгөөн нь морь уралдуулах, цагаан тэмээчлэх зэрэг малын хурд явдлыг дүрслэн үзүүлсэн байна. Үүнд ардын тоглоомын үндэсний хэлбэр тодотгогдож байгаа юм. Монголын үндэсний тоглоом нь олон үе дамжин уламжилж дэлгэрэхдээ нийт монголчуудын дунд түгээмэл дэлгэрч тэдний оюун хөгжлийг тусгасан хэлбэр агуулгаа улам баяжуулж иржээ. Үүнийг зуу гаруй жилийн өмнө монгол нутгаар явж ардын зан үйл, оюуны соёлыг судалж ном зохиол бичсэн Орсын алдарт жуулчин Г.Н.Потанин 1881 онд Санктпетербург хотод хэвлүүлсэн <<Очерки Северо-Западной Монголии>> номондоо тэр үед монгол хүмүүсийн тоглож байсан үндэсний тоглоомыг тэмдгэлэн авч, Орос хэлээр орчуулан хэвлүүлсэн нь Монгол тоглоомыг дэлхийн нийтийн хүртээл болгосон байна. 

    Г.Н.Потанины тэмдгэлснээр тэр үед монголчууд <<Богу шабина>> (Буга тавих) <<Буху барильджэ>> (Бөх барилдаан) <<Дюрбунь берхе>> ( Дөрвөн бэрх хаях) <<Шяга-абна>> (Шагай авах) <<Харбаджи>> (сур харвах) <<Мори уралдажи>> (Шагайгаар морь уралдуулах) <<Цаганъ мото>>(Цагаан мод хаях) <<Цаганъ тэмэнъ>> (Цагаан тэмээчлэх) зэрэг тоглоомыг тоглож байжээ. Энэ нь одоо болтол монголчуудын дунд уламжлагдан тоглогдож байна.

Манай ард түмэн малаа эрхэмлэж түүний дотроос хонио <<бурхнаас хайрласан буяны мал>> гэж дээдлэ түүний шагайгаар үр хүүхдийнхээ тоглоом хийдэг байлаа. Судар бичгийн хүрээлэнд ажиллаж үндэсний музейн үзмэрийг цуглуулхад хүчин зүтгэсэн Их шавийн Барга отгийн бичээч Найдангийн Дэндэв гуай <<Эрийн наадам, төрийн тоглоом>> гэдэг дурдатгалдаа <<мал аж ахуйг олон жил эрхэлсээрирсэн монголчууд малын шагайг эрхэмд үздэг. Хүүхдүүд шагай цуглуулан олон болгож янз бүрээр тоглосоор ирсэн юм>> гэж бичсэн байсан. 

            Янз бүрийн тоглоом нь:

1. Шагай авах (шүүрэх)
2. Шагайгаар дөрвөн бэрх хаях
3. Шагай харвах
   
4. Шагайгаар морь уралдуулах
   
5. Шагайгаар таалцах
   
6. Шагайгаар алаг мэлхий өрөх (засах)

Эдгээр тоглоом нь тус бүрдээ тодорхой агуулга хэлбэртэй. Тэдгээр нь тус тусдаа тоглох нарийн горим журамтай.

• Хэд хэдэн хүүхэд бөөгнөрөн сууж олон шагайн дундаас дээш нь сум (хөө хуяг) аа хаяж ирэхийн хооронд шагайгаа гараараа шүүрч түүн дээрээ сумаа тогтоож авна. Хэрэв сумаа тогтоож чадахгүй бол шүүрсэн шагайгаа их шагайндаа буцааж хийнэ. Аль олон шагай зөв шүүрсэн нь хожно. Энэ тоглолт нь хожсон хүндээ
  

 - Шагайны баян 

 - Шагайлцахын мэргэн нь Та боллоо гэж сумаа өгдөг горитой ажээ.

Энэ тоглот нь гарын хөдөлгөөнийг чангаруулах нүдний харцыг хурц болгох ардын сурган хүмүүжүүлэх ухааны бие бялдарын дасгал болно.  

• Хүүхдүүд дөрвөн шагайгаар дөрвөн бэрхийг хаяж тоглоно. Дөрвөн бэрх нь (морь, тэмээ, хонь, ямаа) буулгаж аль түргэн буулгасан нь хожно.

- Дөрвөн бэрх минийх

- Түмэн сүрэг манайх гэж хожсон хүндээ хэлээд дөрвөн шагайгаа авдаг журамтай. Энэ тоглолт нь малыг эрхэмлэн үзэх, малч сэтгэлтэй болгох ардын сурган хүмүүжүүлэх ухааны дасгал болно.

• Шагай харвах тоглоом бол олны дунд их түгээмэл зарим газар (Хасаа харвах) гэж хэлдэг. Энэ нь голдуу томчуулын тоглоом болдог.

Шагай харвахад хоёр буюу хэдэн хүн хоёр талцан тусгай суурь самбар зурхай дээр цувуулан өрсөн шагй буюу хасааг харвагч хашлага дээр чиглүүлэн ясан сумыг дунд ба долоовор хуруугаар нясалж арван тохой зайтай газраас харвана. Оносон даруй уухайлж мэргэн харваачийг бахдан хөгжөөж: <<сум мэргэн, сур өргөн болтугай >> гэж бэлэг дэмбэрлийн үг хэлдэг журамтай. 

Аль олон оноо авсан тал нь хожно. Энэ тоглолт бол нэгдүгээрт нүдний харц тусгалыг хурц мэргэн болгох, хоёрдугаарт гарын мулчинг сайжруулах хурууний хүчийг нэмэгдүүлэх ардын сурган хүмүүжүүлэх ухааны бие биялдарын хүмүүжлийн нэг чухал дасгал мөн.

• Хэдэн хүүхэд цугларч олон шагайгаар уралдааны зам цувуулан өрж тоглогч хүүхэд бүр нэг нэг уралдах марь  шагайг сонгон аваад уралдааны замд оруулан тавьж дарван шагай хаяж морь буух бүр нэг нэг морин замаар ахиж хурдалсаар дөрвөн шагайгаар олон морь буулгаж чадсан нь түрүүлэн мориныхоо цолыг дуудаж тоглно.
  

                      - Тод магнай

                      - Торгон жолоо

                      - Төрийн наадмын

                      - Түмэн эх гэж цоллон тоглоно.

Энэ бол хүүхдүүдийг ардын наадмын зан үйлтэй танилцуулхын хамт тэднийг моринд дуртай болгон хүмүүжүүлэх ардын сурагн хүмүүжүүлэх ухааны амьдарлыг танин мэдүүлэх хүмүүжлийн нэгэн чухал арга мөн.

• Шагайгаар таалцаж тоглоход хоёроос гурван хүүхэд оролцох бөгөөд тэд тоглох шагайг хуваан авч түүнээс нөгөө тоглогчиддоо мэдэгдэхгүй нууцаар хэдэн шагай (10-аас илүүгүй)г атгаж
  

- Би хэдэн шагай атгав

- Мэргэн юм бол мэдээд таагаач

Цэцэн юм бол цээжлээд хэлээч ! гэж хүүхдүүд харилцан хэлээд тус тусдаа хэдэн шагай атгасны нийлбэр тоог хэлж онож таасан нь бусдын атгасан шагайг хураан авч тоглосоор бүх шагайг хураан авсан нь хожно.

- Бүх шагай минийх

- Бүгд мал манайх. гэж хожсон хүүхэд хэлээд шагайгаа хууж авна. Энэ тоглоом бол хүүхдийг тоолж сургах тооны хэлийг (арав, хорь гэх мэт) сургах ардын сурган хүмүүжүүлэх ухааны нэг арга юм.

• Алаг мэлхий өрөх (засах) шагайн тоглоом бол шагайн наадмын хамгийн том бүтээлч тоглоом юм.
  

Мэлхийн өрөхөд олон шагай (100 гаруй) орох бөгөөд өрсөн мэлхийг тоглогчид зургаан нүхтэй шоо хаяж дээшээ харсан шооны нүхээр мэлхийн дүрс орсон тоот шагайг авч (жишээ нь шооны хоёр нүх нь буувал мэлхийнхоёр нүдийг, зургаан нүх буувал мэлхийн зургаан нурууг авах зэрэг) аль олон тоотой шагай авсан нь хожиж мэлхийгээ өрнө.

- Мэлхий өрж байхад 

- Нэгэн амтай даа.

- Хоёр нүдтэй 

- Дөрвөн хөлтэй дээ.

- Дэвхрээд дэвхрээд

- Худгандаа орвоо гэж дуу дуулдаг. Энэ дууг манай алдарт хуурч дууч Лувсан 1932 онд дуулсаныг Оросын монголч эрдэмтэн П.Берлинский ноотолж <<Монгольский певец и музыкант Ульдзуй Лубсан-хуурч>> номондоо хэвлэсэн (1933) байдаг. 

Энэ Алаг мэлхий өрөх шагайн тоглоом бол хүүхдүүдийн дүрслэн бодож зохион бүтээх сэтгэлгээг хөгжүүлэх ардын сурган хүмүүжүүлэх ухаан мөн. 

Шагайн тоглоом бүхэн хүүхдийн оюун ухааныг хөгжүүлэх чухал зүйл гэж манай ард түмэн үзэж ирсэн учир гэртээ хүүхэд цуглуулан шагай авч тоглуулах, цагаан сарын битүүний шөнө шагайгаар (алаг мэлхий өрөх) тоглуулхыг бэлэгшээж айл гэрийн хийморийг бадраах мал сүргийн буяныг хураах их бэлэг дэмбэрэлтэй зүйл гэж үзсээр ирсэн уламжлалтай билээ.

   Монголчууд үндэсний тоглоомоор баялаг ард түмэн бөгөөд үндэсний тоглоом нь ард түмний цэнгэн наадах зан үйл дунд улам аривжан дэлгэрч ирсэн түүхтэй. Учир нь ардын тоглоом нь тэдний хойч үе хүүхэд багачуудыг өв тэгш мэдлэг зан үйл, үзэл санаагаар сурган хүмүүжүүлэхэд зориулагдсан байдагт оршиж байна. 

   Ардын тоглоом нь хоёр гол төрөл хэлбэртэй. Тухайлбал хөдөлгөөнт бус тоглоом, хөдөлгөөнт тоглоом гэж үндсэн хоёр төрөлд хуваан үзэж болох ба тэдгээр нь хүүхдийн оюун ухааныг нээгдүүлэх сурган хүмүүжүүлэх зориулалтаар олон янзын төрөл зүйл болон ялгарна.

   Тоглоом бол нийт монголчуудын нийтлэг соёлын нэг бөгөөд малчин ард түмний амьдрал ахугаас урган гарсан болохоор тоглоомын хэрэгсэл нь <<малын шагай>> байх тоглоомын хөдөлгөөн нь морь уралдуулах, цагаан тэмээчлэх зэрэг малын хурд явдлыг дүрслэн үзүүлсэн байна. Үүнд ардын тоглоомын үндэсний хэлбэр тодотгогдож байгаа юм. Монголын үндэсний тоглоом нь олон үе дамжин уламжилж дэлгэрэхдээ нийт монголчуудын дунд түгээмэл дэлгэрч тэдний оюун хөгжлийг тусгасан хэлбэр агуулгаа улам баяжуулж иржээ. Үүнийг зуу гаруй жилийн өмнө монгол нутгаар явж ардын зан үйл, оюуны соёлыг судалж ном зохиол бичсэн Орсын алдарт жуулчин Г.Н.Потанин 1881 онд Санктпетербург хотод хэвлүүлсэн <<Очерки Северо-Западной Монголии>> номондоо тэр үед монгол хүмүүсийн тоглож байсан үндэсний тоглоомыг тэмдгэлэн авч, Орос хэлээр орчуулан хэвлүүлсэн нь Монгол тоглоомыг дэлхийн нийтийн хүртээл болгосон байна. 

    Г.Н.Потанины тэмдгэлснээр тэр үед монголчууд <<Богу шабина>> (Буга тавих) <<Буху барильджэ>> (Бөх барилдаан) <<Дюрбунь берхе>> ( Дөрвөн бэрх хаях) <<Шяга-абна>> (Шагай авах) <<Харбаджи>> (сур харвах) <<Мори уралдажи>> (Шагайгаар морь уралдуулах) <<Цаганъ мото>>(Цагаан мод хаях) <<Цаганъ тэмэнъ>> (Цагаан тэмээчлэх) зэрэг тоглоомыг тоглож байжээ. Энэ нь одоо болтол монголчуудын дунд уламжлагдан тоглогдож байна.